HW-Konecki T.-Skandynawia w ...

[ Pobierz całość w formacie PDF ]
Okładkę i strony tytułowe projektowa!
JERZY ROZWADOWSKI
ROZDZIAŁ PIERWSZY
Redaktor
JERZY LEWIŃSKI
Narodziny nordyckiej strategii
Redaktor techniczny
KRYSTYNA KACZYŃSKA
Korekta
KATARZYNA KNOTEK
1. Skandynawska neutralność
© Copyright by Wydawnictwo „Książka i Wiedza", Warszawa 2003
Wydanie pierwsze
Obj. ark. druk. 29,25 + 1 ark. wid. ilustr.
Druk i oprawa:
chach kulturowych. Poza Szwecją i Norwegią leżącymi na Półwyspie Skan­
dynawskim - największym w Europie - do krajów skandynawskich zaliczamy
leżącą na Półwyspie Jutlandzkim i na około 480 wyspach Danię. Te trzy kraje, a
także przyłączona w 1380 r. do Danii Islandia oraz kolonizowana przez Nor­
manów od X w. największa wyspa na Ziemi, Grenlandia, były ze sobą przez
stulecia ściśle powiązane politycznie i gospodarczo. Również podbita przez
Szwedów w połowie XII w. i schrystianizowana Finlandia, zamieszkana przez
Finów, Szwedów, Karelów i Lapończyków, przyjęła w dużym stopniu skandy­
nawską kulturę i z tej racji jest zazwyczaj traktowana jako państwo skandynaw­
skie.
..,••' ...
GRAFMAR
,',•-•
i,: • "
-•
V-
•:
';
4 000172239
Wynika z tego, że Skandynawia to duża częs'ć europejskiej Północy wraz z
wyspami Grenlandią i Islandią, które w XX w. należały do korony duńskiej. Jest
więc zrozumiałe, że wraz z postępem technicznym i globalizacją gospodarki Skan­
dynawia nie mogła być pomijana w koncepcjach strategicznych i planach wojen­
nych.
Historia państw skandynawskich obfitowała w łupieżcze wyprawy i podbo­
je. Normanowie i ich potomkowie kolonizowali niemal całą średniowieczną Eu­
ropę, a bitne armie szwedzkie i duńskie narzucały jej swą wolę w czasach nowo­
żytnych. Współcześnie kraje skandynawskie stały się jednak ze względu na po­
kojową politykę wzorem gospodarności i współpracy.
Potężna niegdyś Dania po wyniszczających wojnach ze Szwedami w wie­
kach XVI i XVII utraciła mocarstwową pozycję, a po zniszczeniu jej floty przez
ISBN 83-05-13270-6
5
S
krótową nazwą „Skandynawia" obejmuje się kilka krajów o wspólnych ce­
Anglię w wojnach napoleońskich i odstąpieniu Szwedom Skanii, a zwłaszcza po
utracie w 1864 r. Szlezwiku-Holsztynu po przegranej wojnie z Prusami i Austrią
całkowicie wyrzekła się polityki militarnej. Także Szwecja po klęsce Karola XII
w wojnie północnej i utracie Finlandii na rzecz Rosji w 1809 r. zaprzestała pod
panowaniem dynastii Bernadotte (jej założycielem był napoleoński marszałek
Jean Baptiste Jules Bernadotte) wojen zaborczych i stanęła na gruncie powszech­
nego pokoju.
Pokojowa polityka wydawała się sprzeczna z charakterem narodów skandy­
nawskich. Ukształtowało je w jakimś' stopniu środowisko geograficzne: krótkie
lato Północy, przeważnie mgliste i deszczowe, oraz długa i s'nieżna zima formo­
wały ludy poważne, a nawet smutne, lecz silne i zahartowane w walce z naturą.
Kształtowała je też surowa religia luterańska. Szwedzcy chłopi w okresie feudal­
nym nie byli poddanymi panów; płacili podatki i czynsze, ale byli osobiście wol­
ni. Byli też dobrymi żołnierzami, a na łupieżczych wojnach usiłowali się dorobić.
W XVIII, a zwłaszcza w XIX w. górę wzięły jednak dążenia do bogacenia się na
neutralności w wojnach europejskich dzięki handlowi (widać to wyraźnie w cza­
sie wojen napoleońskich). Racjonalizm i utylitaryzm, przedkładanie rozumu i
praktycyzmu nad uczucia zaowocowały rozwojem gospodarki, a także nauki,
sztuki czy literatury. Wystarczy wymienić chociażby takie nazwiska, jak Karol
Linneusz i August Strindberg ze Szwecji, Niels Bohr i August Krogh z Danii czy
Henrik Ibsen i Roald Amundsen z Norwegii.
Do połowy XIX w. kraje nordyckie gospodarczo pozostawały w tyle za naj­
bardziej rozwiniętymi przemysłowo państwami europejskimi. Tempo ich rozwo­
ju gospodarczego, zwłaszcza Szwecji, stawało się coraz szybsze w drugiej poło­
wie tego stulecia „pary i elektryczności". W latach 1870-1913 Szwecja osiągnęła
najwyższe tempo wzrostu produkcji
per capita
- 2,3 proc. Na drugim miejscu
była Dania - 2,1 proc, natomiast Norwegia miała tempo wzrostu równe Francji -
1,4 proc. Do 1914 r. stopa życiowa ludnos'ci w tych trzech krajach była porówny­
walna do tych państw europejskich, które zaczęły się uprzemysławiać znacznie
wcześniej
1
.
Jak to osiągnęły, skoro wystartowały późno i nie dysponowały własnym
węglem? Z ich zasobów naturalnych na czoło wybija się szwedzka ruda żelaza, a
także - choć w mniejszym stopniu - rudy metali kolorowych. W Szwecji i Nor­
wegii dużym bogactwem naturalnym były dziewicze lasy i siła spadku wód rzecz­
nych. Ta ostatnia szczególną rolę zaczęła odgrywać po 1890 r., kiedy rozpoczęto
budowę elektrowni wodnych. Bogactw tych pozbawiona była jednak Dania, a
wykorzystywanie siły wiatru nie stwarzało szans na rozwój silnego przemysłu.
Istotną rolę w rozwoju gospodarczym Skandynawii odegrało jej położenie
geograficzne, zwłaszcza bezpośredni dostęp do morza. Kraje te potrafiły umie­
jętnie wykorzystać rybołówstwo, transport morski i przemysł stoczniowy. Dania
po zniesieniu w 1857 r. myta, pobieranego od 1497 r. za korzystanie z cieśniny
Sund, otrzymała od państw handlowych 63 min koron, a zarazem zwiększył się
ruch w porcie kopenhaskim. Norwegia, rozwijając rybołówstwo i handel drze­
wem, mogła pochwalić się drugą co do wielkości (po Wielkiej Brytanii) flotą
handlową. Szwecja umiejętnie natomiast wykorzystała zniesienie ograniczeń w
handlu międzynarodowym i zmniejszenie opłat za przewozy towarów masowych
- eksportowanych przez nią żelaza, drewna i owsa.
W wykorzystaniu koniunktury gospodarczej dużą rolę odegrał poziom oświa­
ty. Kraje skandynawskie od 1850 r. miały procentowo najmniej analfabetów w
Europie i na świecie. Ułatwiało to dostosowanie się ich społeczeństwa do zmian
w specjalizacji gospodarki międzynarodowej, a zwłaszcza do międzynarodowe­
go podziału pracy, narzucanego przez kraje wcześniej uprzemysłowione. Miarą
tych zdolności był wzrost eksportu. W Szwecji wzrósł z 18 proc. dochodu narodo­
wego w 1870 r. do 22 proc. w 1913 r. W Norwegii - z 25 proc. dochodu narodo­
wego w latach siedemdziesiątych XIX w. do 30 proc. na początku XX w. 40 proc.
wpływów z importu dawały usługi żeglugowe. Dania na początku dwudziestego
stulecia eksportowała 63 proc. swej produkcji rolnej
2
.
Na początku XX w. kraje skandynawskie miały już pewne nowoczesne zakłady
przemysłowe. Jeśli na przykład eksport drewna rozpoczynano od kłód, to po wybu­
dowaniu tartaków napędzanych najpierw wodą, a później silnikami parowymi eks­
portowano tarcicę, potem ścier drzewny, a następnie papier. Podobnie było z rudą
żelaza, od której eksportu zaczynano, by dojść do eksportu wysokogatunkowej stali
i łożysk kulkowych. W tym procesie ogromną rolę odegrała elektryfikacja przemy­
słu, wykorzystującego tanią energię wodną. Dzięki niej Norwegia rozwinęła maso­
wą produkcję aluminium - metalu niezbędnego w przemyśle lotniczym.
Rezultaty pierwszej wojny światowej i rewolucji społecznych w państwach
Europy Środkowej i Wschodniej doprowadziły do radykalnych zmian na mapie
politycznej kontynentu. W gruzach legły potężne mocarstwa Romanowów, Habs­
burgów i Hohenzollernów, pojawiły się natomiast nowe państwa, wśród nich re­
publika Finlandii. Trzy kraje „macierzyste" Skandynawii pozostawały jednak osto­
jami monarchii, ale parlamentarnej. Nadal rozwijały się gospodarczo, zapewnia­
jąc ludności coraz większy dobrobyt.
Ekonomiczną słabością krajów skandynawskich było ich duże uzależnienie
od importu. Najbardziej pod tym względem była uzależniona Islandia, która nie
6
7
posiadała bogactw naturalnych, a surowy klimat nie stwarzał szans na rozwój jej
rolnictwa.
Pierwsze miejsce w Europie pod względem importu zajmowała jednak Norwe­
gia, która w 1938 r. wydawała na ten cel w przeliczeniu na jednego mieszkańca 222
złote korony, a za eksport uzyskiwała jedynie 146 koron. Również Szwecja wyda­
wała na import więcej (183 korony) niż uzyskiwała za eksport. Dania - dzięki eks­
portowi produktów żywnościowych - miała najmniejszy deficyt handlowy.
W najtrudniejszej sytuacji gospodarczej była Finlandia. Musiała, podobnie
jak Polska, dostosować swój potencjał ekonomiczny do importowych potrzeb
krajów europejskich, zwłaszcza Wielkiej Brytanii i państw skandynawskich - swych
głównych partnerów handlowych. Trzecim partnerem handlowym Finlandii po kra­
jach skandynawskich i Wielkiej Brytanii były Niemcy. Wartość fińskiego eksportu
do Niemiec wynosiła w 1937 r. 1224 min marek fińskich, a importu towarów
niemieckich 1809 min. (Dla porównania wartość fińskiego eksportu do Wielkiej
Brytanii w 1937 r. wyniosła 4185 min marek fińskich, a importu - 2059 min).
Niemcy i Wielka Brytania pośredniczyły też w dużej częs'ci fińskiego eksportu
do krajów trzecich.
Głównym bogactwem kraju „tysiąca jezior" było drewno (roczny wyrąb
wynosił 41 min metrów sześciennych), stanowiące 80-85 proc. fińskiego eks­
portu i stawiające Finlandię pod tym względem na pierwszym miejscu w Euro­
pie. Z kopalin na pierwszy plan wysuwały się odkryte w końcu lat trzydziestych
złoża niklu w rejonie Petsamo, a także złoża miedzi. W 1939 r. były czynne 3 kopal­
nie: miedzi w Ontekumpu (12 tys. ton czystej miedzi rocznie), w Oijarvi (miedź,
ołów i cynk) oraz ponownie uruchomiona stara kopalnia rud żelaza i cynku w
Pitkarancie. Inne odkryte złoża żelaza, ołowiu oraz niklu (w Nivoli w okolicach
Oulu) były nierentowne. Oddane w koncesję kanadyjskiemu trustowi złoża niklu
w rejonie Petsamo miały być uruchomione po wybudowaniu elektrowni, dróg,
mieszkań itp. - najwcześniej w 1940 r.
3
Finlandia eksportowała żelazo, węgiel, siarkę, wyroby z ropy naftowej, ole­
je, tłuszcze itp. Przemysł fiński skoncentrowany był w południowej częs'ci kraju.
Według posła RP w Helsinkach Henryka Sokolnickiego „granica między uprze­
mysłowioną a nieuprzemysłowioną Finlandią biegnie od brzegu jeziora Ładoga
(miasto Jaktima) prostą linią poprzez całą Finlandię do miasta Kokkola (Jacob-
stad) na brzegu Zatoki Botnickiej. Na południe od tej linii znajduje się cały prze­
mysł Finlandii".
Zasoby surowcowe Finlandii - drewno, a zwłaszcza nikiel i miedź - odgry­
wały oczywiście dużą rolę w skandynawskich planach strategicznych mocarstw
zachodnich, szczególnie hitlerowskich Niemiec. Nie one jednak były główną przy­
czyną zainteresowania tych państw Finlandią. Decydującą rolę odgrywało jej po­
łożenie geograficzne (granica ze Związkiem Radzieckim od Zatoki Fińskiej do
Morza Barentsa), a także zdecydowanie antyradziecki kurs polityki fińskich rzą­
dów. Miał on swe źródła historyczne, zwłaszcza w walce z rewolucją w 1918 r. i
udziale Finlandii w antyradzieckiej interwencji zbrojnej, zakończonej traktatem
pokojowym w Tartu (Dorpat) z 14 października 1920 r. Przeszłos'ć ta, zdecydo­
wanie rzutująca na stosunki radziecko-fińskie, wyróżniała Finlandię spośród po­
zostałych państw skandynawskich.
*
Wraz z przekształceniem się krajów skandynawskich w nowoczesne pań­
stwa przemysłowe dominujące pozycje w życiu ekonomicznym przejęły w miej­
sce kapitału handlowego kartele przemysłowe. W Szwecji najbardziej dochodo­
wym zjednoczeniem monopolistycznym przed pierwszą wojną światową był na
przykład utworzony w 1907 r. kartel cukrowniczy, po wojnie zaś słynny koncern
Iwara Kreugera, który zmonopolizował trzy czwarte światowej produkcji zapa­
łek. Podobne zjednoczenia powstawały w prężnie rozwijającym się przemyśle
duńskim, który miał duże osiągnięcia w unowocześnianiu produkcji. Na przy­
kład w 1900 r. z duńskich stoczni wyszedł pierwszy na świecie statek pasażerski
o napędzie dieslowskim.
Po klęsce Danii w 1864 r. miejsce polityki skandynawskiej zajęła polityka
narodowa. Dania dążyła do odzyskania północnego Szlezwiku, a Szwecja musia­
ła rozwiązać unię z Norwegią. Jednocześnie narastały szwedzkie obawy przed
Rosją. Ich następstwem było zbliżenie do Niemiec oraz aktywne uczestnictwo w
europejskich inicjatywach pokojowych. Szwecja wzięła udział w haskiej konfe­
rencji pokojowej w 1899 r. oraz w drugiej konferencji haskiej w 1907 r.
W pierwszych latach XX w. narodziła się też koncepcja neutralności Skan­
dynawii. Jako pierwszy wysunął ją w 1902 r., a więc jeszcze przed rozwiązaniem
unii Norwegii ze Szwecją, norweski pisarz Bj0rnstjerne Bj0rnson. Oficjalnie za­
deklarowała ją dwa lata później Szwecja; zawierała ona podstawowe normy współ­
czesnego prawa międzynarodowego. Wyrazem tendencji pokojowych Szwecji
było też rozwiązanie 23 września 1907 r. unii z Norwegią.
W 1912 r., w związku z kryzysem bałkańskim, Szwecja, Dania i Norwegia
ogłosiły wspólną deklarację zawierającą zasady ich neutralności oraz klauzulę,
że jej zerwanie może nastąpić tylko za zgodą wszystkich trzech państw.
8
9
Po zamachu w Sarajewie 28 czerwca 1914 r. na austriackiego następcę tronu
arcyksięcia Franciszka Ferdynanda i jego małżonkę szwedzki król Gustaw V i
minister spraw zagranicznych Kurt Wallenberg wydali oświadczenie o zachowa­
niu pełnej neutralności w nadciągającym konflikcie zbrojnym. Z kolei Dania za­
pewniała Niemcy, do których wciąż żywiła urazę za zagarnięcie Szlezwiku, że
zachowa życzliwą neutralność i „w żadnym wypadku nie przyłączy się do prze­
ciwników Niemiec". Zasadę neutralności potwierdziła też Norwegia. Mimo to
obawy państw skandynawskich przed naruszeniem ich solidarności były duże,
zwłaszcza w pierwszych latach wojny. Pod koniec pierwszej wojny światowej
nastąpiło zbliżenie państw skandynawskich do ententy. Zacieśniły się też więzi
między nimi, co zostało potwierdzone w listopadzie 1917 r. na zjeździe trzech
monarchów państw skandynawskich w szwedzkim Malmó.
Bałtyk, a zwłaszcza Morze Północne były morskimi teatrami działań zarów­
no flot nawodnych, jak i podwodnych. Doszło tu też do największych bitew mor­
skich, począwszy od starcia koło Helgolandu 28 sierpnia 1914 r., poprzez bitwę
pod Dogger Bank 24 stycznia 1915 r. między eskadrami krążowników admira­
łów Hippera i Beatty'ego, do największej bitwy jutlandzkiej 31 maja 1916 r. Sto­
sując blokadę morską, obie strony minowały szlaki wodne. Brytyjskie przegrody
minowe na Morzu Północnym miały uniemożliwić wyjście niemieckich okrętów
na północne trasy komunikacyjne, jednak niemiecki lekki krążownik
Meteor
w
lipcu 1915 r. przerwał brytyjską blokadę i zaminował wody Morza Barentsa oraz
gardzieli Morza Białego. W ten sposób wojna morska zaczęła obejmować swym
zasięgiem strefę wód arktycznych.
Odpowiedzią Rosji na zagrożenie niemieckie było sformowanie w lipcu 1916 r.
Flotylli Północnego Oceanu Lodowatego, w której skład na początku 1917 r.
wchodziły: okręt liniowy, 2 krążowniki, 6 torpedowców, stawiacz min, 40 tra­
łowców, 17 krążowników pomocniczych, 2 okręty podwodne i 12 lodołamaczy.
Przez porty północnej Rosji przechodził nie tylko transport broni i materiału
wojennego, lecz także żołnierzy. W 1916 r. tą drogą skierowano do Francji i Grecji
przeszło 42 tys. rosyjskich żołnierzy. Doprowadziło to do zdecydowanej kontrakcji
okrętów niemieckich, zwłaszcza podwodnych. Przez Murmańsk, okupowany przez woj­
ska ententy, przedostawali się w 1918 r. do Francji żołnierze II Koipusu gen. Hallera
4
.
W pierwszej wojnie światowej państwom skandynawskim udało się utrzy­
mać pozycję neutralną, choć w pobliżu ich wybrzeży walczące ze sobą floty wo­
jenne ententy i państw centralnych (właściwie Niemiec) prowadziły aktywne dzia­
łania bojowe. Aby uniknąć wplątania się w wojnę, musiały jednak zręcznie ma­
newrować między walczącymi stronami.
Przebieg pierwszej wojny światowej wskazywał, że w globalnych działa­
niach w czasie następnej wojny o takiej skali krajom skandynawskim trudno bę­
dzie zachować neutralność. Z gospodarczego punktu widzenia ogromną wagę miały
zasoby szwedzkiej rudy żelaza w Kirunie i Galii vare oraz jej transport między inny­
mi przez niezamarzający norweski port Narwik. Bez tej rudy nie mógł dobrze pro­
sperować niemiecki przemysł hutniczy. Duże zainteresowanie wzbudzały też od­
kryte w końcu lat trzydziestych złoża fińskiego niklu w Laponii.
Stratedzy wojny morskiej, tradycyjnie doceniając ważną rolę cieśnin duń­
skich, dostrzegali coraz wyraźniej korzyści, jakie dają norweskie fiordy - zarów­
no dla rozwijania morskich operacji na Atlantyku, jak i kontroli północnych szla­
ków morskich. Półwysep Skandynawski oraz Finlandia stanowiły też dogodną
bazę wypadową dla ewentualnego zaatakowania od północy ZSRR.
2. Potencjalny teatr wojny
Strategiczne znaczenie krajów skandynawskich wzrastało wraz z potencjałem
ludnościowym i zagospodarowywaniem coraz większych obszarów w kierunku
północy. Północne wybrzeża Europy penetrowali do XVI w. jedynie Norwego­
wie. Skolonizowali oni też Islandię i Grenlandię. W końcu XVI w. rejony te za­
częli odwiedzać też Szwedzi i Rosjanie. W okresie wojny krymskiej, w latach
1853-1856, do Zatoki Kolskiej na Morzu Barentsa i na Morze Białe oraz do
Zatoki Botnickiej na Bałtyku weszły po raz pierwszy angielskie okręty wojen­
ne. W końcu XIX w. Rosja, dzięki silnemu lodołamaczowi
Jermak,
rozpoznała
szlaki morskie do Spitsbergenu, Nowej Ziemi i Ziemi Franciszka Józefa. Wraz z
pojawieniem się balonów i lotnictwa rozpoczął się też podbój bieguna północ­
nego.
Gwałtowny wzrost zainteresowania krajami nordyckimi i północnymi szla­
kami morskimi datuje się od pierwszej wojny światowej. Komunikacja między
Rosją a pozostałymi państwami ententy odbywała się północną trasą morską -
najpierw przez Archangielsk, ale w 1915 r. zapadła decyzja o budowie portu pod
nazwą Romanow w niezamarzającej Zatoce Kolskiej na Murmaniu. Ukończono
też budowaną od 1888 r. linię kolejową z Piotrogrodu długości 1750 km. W la­
tach 1915-1917 przez Archangielsk i Murmańsk dostarczono Rosji 5475 tys. t ła­
dunków na tysiącu ośmiuset statkach.
10
11
[ Pobierz całość w formacie PDF ]

zanotowane.pl

doc.pisz.pl

pdf.pisz.pl

chiara76.opx.pl