HG wyk 5, Wydział Zarządzania WZ WNE UW SGH PW czyli studia Warszawa kierunki matematyczne, WNE UW
[ Pobierz całość w formacie PDF ]
Notatki do wykładów z Historii Gospodarczej (dr M. Tymiński)
Wykład 5:
Nowa Europa szesnastego stulecia.
I. Renesans
A. Włoski Renesans
1. Sytuacja społeczno-polityczna późnośredniowiecznej Italii (XV w.) a „Odrodzenie”
a. we Włoszech w odróżnieniu od innych krajów europejskich tego okresu (może z
wyłączeniem późniejszych Niderlandów) panowały specyficzne stosunki społeczne,
b. osłabieniu uległy podziały stanowe między szlachtą, mieszczaństwem a nawet częścią
chłopstwa,
c. w miejsce podziałów stanowych zaczęły odgrywać rolę różnice majątkowe, umożliwiało
to przenikanie wybitniejszych jednostek do górnych kręgów społecznych,
d. wysoki poziom materialny życia, szczególnie w wielkich miastach północnych Włoch,
umożliwiał wielu ludziom zajmowanie się zawodowo lub amatorsko sprawami kultury i
nauki,
e. Sytuacja polityczna późnośredniowiecznych Włoch sprzyjała rozwojowi instytucji
mecenatu – liczni władcy niewielkich, ale bogatych państewek byli zainteresowani w
uświetnieniu swego rodu, tym bardziej, że wiele z dynastii miało krótką historię, a
zdarzały się rodziny nie posiadające szlacheckich korzeni (o sytuacji politycznej Włoch w
tym czasie zob. również wyk. 3)
2. Renesans antyku w Italii XIV-XV w.
a. W średniowieczu wykorzystywano dzieła starożytnych w znacznej mierze dzięki
pośrednictwu arabskiemu, był to jednak dorobek bardzo poważnie ograniczony; przede
wszystkim wykorzystywano Arystotelesa jako twórcę zasad logicznego myślenia,
b. początki nowej kultury można zauważyć w Toskanii XIII w., a ściślej we Florencji w
twórczości poetyckiej Dantego i malarstwie Giotta, łączącego formalne naśladownictwo
sztuki antycznej z podporządkowaniem go średniowiecznej treści,
c. Właściwy renesans antyku we Włoszech zaczyna się w XIV w., kiedy to w dziełach
antycznych niemal ze wszystkich dziedzin (od filozofii i literatury po medycynę i
przyrodoznawstwo) zaczyna się widzieć wzorzec twórczości; w XIV w. rozpoczęły się
poszukiwania nieznanych rękopisów starożytnych, w tym czasie Francesco Petrarca
pisał swój poemat o Scypionie –
Africa
oraz przepisywał listy Cycerona,
d. Poważny wpływ na wzrost znajomości literatury starożytnej miały coraz bardziej
ożywione kontakty z Bizancjum przez całą pierwszą połowę XV stulecia; gdy w 1453 r.
upadł Konstantynopol wielu uczonych greckich przeniosło się do Włoch przywożąc ze
sobą bogate księgozbiory antycznych dzieł greckich; przy wykorzystaniu tych
księgozbiorów zaczęły powstawać na terenie Włoch pierwsze wielkie biblioteki,
e. Włochy w XV w. wkraczały w epokę nowożytną, odrzucając w całości średniowiecze jako
okres barbarzyństwa i ciemnoty, odrzucając nie tylko co złe z tych czasów, ale wszystko
co się z nimi wiązało. W tym postępowaniu przedstawiciele XV-wiecznego „odrodzenia”,
różnili się od prekursorów z poprzedniego stulecia (Petrarka, Boccacio), którym
umiłowanie dla starożytności nie przeszkadzało w tworzeniu fundamentów kultury
włoskiej.
3. Bardzo poważny wpływ na renesans antyku (i nie tylko) miało wynalezienie druku przez
Gutenberga (1455); nowy wynalazek bardzo szybko rozprzestrzenił się po całej Europie i odegrał
pierwszorzędną rolę w upowszechnianiu nowych idei, również odkrytego na nowo dorobku pisarzy
antycznych.
B. Humanizm
1. Humanizm pojawił się pod koniec XV w. jako efekt omawianego wyżej renesansu zainteresowania
kulturą antyczną i był najwyraźniejszym świadectwem początku nowej epoki w Europie XVI w.
2. Humanizm – to zainteresowanie człowiekiem, życiem, otaczającym światem, doczesnością;
humanizm nie był doktryną społeczną, interesującą się całością społeczeństwa i jego problemami,
ośrodkiem zainteresowania humanizmu był człowiek jako jednostka,
3. Humanizm czerpał w znacznym stopniu z myśli starożytnej, nie odrzucał jednak tradycji i pojęć
chrześcijańskich, większość przedstawicieli humanizmu starała się godzić pojęcia starożytnych z
wiedzą chrześcijańską
4. Rozpowszechnienie się humanizmu we Włoszech było w znacznym stopniu zasługą możnych
mecenasów, pod opieką których organizowano zgromadzenia humanistów tzw. akademie
(humanizm włoski rozwijał się w zasadzie w oddzieleniu od tamtejszych uniwersytetów, które
pozostały wierne tradycji średniowiecznej); akademie były zgromadzeniami uczonych,
poświęcających się studiom i dyskusjom.
5. Akademie pozostałyby wyizolowanymi ośrodkami, gdyby nie wynalazek druku, dzięki któremu
rozpropagowano dzieła autorów antycznych i prace humanistów włoskich.
6. Humanizm poza Italią przybrał nieco inny charakter, na północy Europy inaczej niż we Włoszech
humanizm był mocniej związany z tamtejszymi uniwersytetami; inną różnicą był silniejszy
związek z ruchami reformacyjnymi w Kościele.
7. Najwybitniejszym przedstawicielem humanizmu zaalpejskiego był Erazm z Rotterdamu działający
od 1514 r. w Bazylei; Erazm swą postawę humanisty i miłośnika antyku łączył z postawą
1
człowieka wierzącego, chrześcijanina, był jednym z tych myślicieli XVI w., którzy bardzo silnie
zaangażowali się w reformę katolicyzmu, jednak w odróżnieniu od Marcina Lutra bez wychodzenia
z Kościoła.
8. Humanizm i Renesans złożyły się na powstanie umysłowości nowożytnej, bliższej naszemu
obecnemu sposobowi patrzenia na świat. W pierwszym etapie zjawiska te miały ograniczony
zakres, jednak wynalazek druku i zwiększający się (powoli) odsetek osób umiejących czytać
spowodowały stopniowe upowszechnianie się nowego spojrzenia na świat. Dwa ostatnie czynniki
(druk i wyższy odsetek osób umiejących czytać) stały się również dobrą podstawą dla rozwoju
ruchów reformacyjnych w Kościele, które jednak nie zawsze odwoływały się do związków z
humanizmem i odrodzeniem, choć bez nich reformacja prawdopodobnie nie miała by miejsca.
II. Reformacja
A. Kryzys Kościoła na początku XVI w.
1. Jednym z istotnych czynników, które wpłynęły na pojawienie się ruchów reformacyjnych był
kryzys Kościoła przejawiający się w zeświecczeniu duchowieństwa, a przede wszystkim papiestwa.
2. Papieże końca XV i początku XVI w. dbali przede wszystkim o umocnienie własnego państwa we
Włoszech i o zwiększenie dochodów czerpanych z niemal całej Europy, a potrzebnych na
wyposażenie coraz wspanialszego dworu.
3. Jednym z najbardziej potępianych nadużyć papiestwa był fiskalizm przejawiający się w
uzyskiwaniu olbrzymich dochodów pod postacią pogłównego, opłat przy zatwierdzaniu na
stanowiska, przy zatwierdzaniu dyspens i rozstrzyganiu sporów przed sądami duchownymi;
najbardziej bulwersującym procederem tego okresu był handel odpustami: za odpowiednią opłatą
można było uzyskać odpuszczenie kary na tamtym świecie.
4. Podobnie do papieży zachowywali się dostojnicy duchowni w poszczególnych krajach – mianowani
z reguły przez władzę świecką w myśl interesów politycznych, społecznych bądź fiskalnych
zachowywali się jak politycy zaniedbując swoje powinności religijne, z reguły kumulowali wiele
stanowisk pomnażając w ten sposób swoje wpływy polityczne i zasoby materialne.
5. Niższy kler nie miał w tej sytuacji ani kierownictwa ani dobrych wzorów do naśladowania;
wyjątkowo źle przedstawiał się poziom moralny w zakonach, wielu mnichom zarzucano
awanturniczość i rozwiązłość obyczajów.
6. Próby reform w Kościele wychodziły z dwóch kierunków:
a. pierwszy wychodził z środowisk kaznodziejskich, które domagały się ukrócenia nadużyć
i reformy organizacji i dyscypliny w Kościele, próby przeprowadzenia reform na większą
skalę prowadzone przez ludzi związanych z tym kierunkiem nie powiodły się (np.
Thomas Wolsey w Anglii).
b. Drugim źródłem dążenia do reformy Kościoła był rozwój humanizmu – część
ówczesnych myślicieli zwracała uwagę na konieczność moralnej odnowy Kościoła,
zgodnej z przekazami Pisma Świętego; wychodząc z takiego założenia atakowali
nadużycia obecne w Kościele (np. Erazm z Rotterdamu)
7. Postulat reformy Kościoła nie zyskał jednak poparcia papieży obawiających się zwołania soboru
podczas którego mogłoby dojść do próby obalenia aktualnie panującej głowy Kościoła bądź
zakwestionowania wyższości papieży nad soborem.
B. Wystąpienie Lutra i powstanie luteranizmu
1. Marcin Luter (1483-1546) był augustianinem, wykładowcą i doktorem teologii na Uniwersytecie w
Wittenberdze, był raczej myślicielem religijnym niż działaczem społecznym.
2. Chronologia wydarzeń:
a. 31 października 1517 r. Luter przybił na drzwiach katedry w Wittenberdze 95 tez,
skierowanych przeciw odpustom,
b. w styczniu 1519 r. Luter podczas publicznej dyskusji w Lipsku podczas której bronił
swoich tez został oskarżony o herezję,
c. 15 czerwca 1520 r. papież wydał bullę, w której polecał Lutrowi ukorzenie się i
odwołanie błędów w ciągu dwóch miesięcy,
d. 10 grudnia 1520 r. Luter publicznie spalił bullę papieską, na co odpowiedzią była
ekskomunika (ze względu na rosnącą popularność Lutra trudna do wykonania)
e. w kwietniu 1521 r. cesarz Karol V zaprosił Lutra na sejm w Wormacji zapewniając
nietykalność; wystąpienie Lutra nie rozwiązało narastającego sporu, a jedynie
przysporzyło nowych popleczników augustianinowi z Wittenbergi, nie powstrzymały tego
procesu ani potępiający edykt cesarski (26 maja 1521 r.) ani nowa bulla papieska (29
kwietnia 1521 r.).
f. wobec zagrożenia prześladowaniami zwolennicy Lutra ukryli go na zamku w Wartburgu
należącym do sprzyjającego reformatorowi elektora saskiego Fryderyka Mądrego; Luter
przebywał w Wartburgu do 1 marca 1522 r. rozpoczynając w tym czasie tłumaczenie
Biblii na niemiecki,
g. edykt cesarski nie został wyegzekwowany a następny sejm Rzeszy w Norymberdze
(1523) nie rozstrzygnął sporów religijnych,
h. w latach dwudziestych i trzydziestych uformowały się w Niemczech już wyraźne
stronnictwa o charakterze polityczno-religijnym: katolickie i protestanckie
i. w 1526 r. na sejmie w Spirze uznano prawo książąt do regulowania spraw religijnych
we własnych księstwach według własnego uznania;
2
j. w 1529 r. na kolejnym sejmie zakazano propagandy luterańskiej w krajach katolickich i
zagwarantowano istnienie katolicyzmu w krajach luterańskich – decyzja ta spotkała się
z protestem przedstawicieli krajów luterańskich (stąd nazwa protestanci),
k. w następnych latach nie doszło do porozumienia pomiędzy obozem katolickim i
protestanckim, co spowodowało wybuch licznych konfliktów pomiędzy protestantami a
katolikami trwających przez następne dziesięciolecia, konflikty te nie dały
zdecydowanego zwycięstwa żadnej ze stron, co utrwaliło zasadę – czyja władza tego
religia.
3. Doktryna i organizacja luteranizmu
a. według Lutra tylko wiara czyni człowieka sprawiedliwym i godnym zbawienia,
b. uzasadnione są jedynie te sakramenty, które ustanowił Chrystus, tzn. Chrzest i
sakrament ołtarza (Luter nie przyjął jednak katolickiego rozumienia tych sakramentów,
lecz uznał je raczej za symbole religijne),
c. przyjmując prawo wolnego wyboru w zakresie wiary, uznawał przymus i konieczność w
zakresie życia zewnętrznego; Luter ograniczając swe wywody o wolności do życia
wewnętrznego człowieka, pozostał wierny zasadzie uznawania autorytetu i władzy
świeckiej,
d. Luter sformułował swą ideologię w katechizmie napisanym w 1526 r.
e. jednak doktryna luteranizmu została w znacznej mierze opracowana przez
współpracownika Lutra Filipa Melanchtona, który potrafił w przystępny sposób
przekazać ją zwolennikom nowego wyznania („wyznanie [konfesja] augsburska” z 1530
r.),
f. O sukcesie luteranizmu zadecydowała nie tylko atrakcyjność jego doktryny, ale również,
a może przede wszystkim sposób organizacji:
-
Kościół wymagał jakiejś organizacji łączącej, ośrodków obrony i przymusu, tymi
dysponentami siły miały być władze świeckie, którym w sprawach wewnętrznych, a
więc z wyłączeniem kwestii zbawienia, wiary itp., miał być podporządkowany
Kościół
-
w ten sposób powstał kościół państwowy uzależniony w swym materialnym rozwoju
od władzy świeckiej
-
przyjęcie luteranizmu w danym państwie łączyło się nie tylko ze zwierzchnictwem
nad nowym kościołem, ale oddawało w ręce miejscowego władcy majątek
biskupstw, klasztorów i innych instytucji kościelnych
-
powyższe czynniki były bardzo silnymi przesłankami skłaniającymi książąt
niemieckich do przyjęcia nowego wyznania
4. Luteranizm, choć był przede wszystkim silny w krajach niemieckich, rozprzestrzeniać się na inne
kraje europejskie; w XVI w. w nieco zmodyfikowanych formach został przyjęty jako religia
państwowa w krajach skandynawskich; w pozostałych krajach, przede wszystkim w Europie
Środkowej istniały silne gminy luterańskie wśród niemieckiej ludności zamieszkującej tamtejsze
miasta, jednak nowe wyzwanie nigdy nie zdobyło w tych krajach pozycji dominującej; w
pozostałych krajach europejskich luteranizm miał zdecydowanie słabsze wpływy.
C. Kalwin i kościół kalwiński
1. Obok luteranizmu w pierwszej połowie XVI w. pojawiło się wiele innych wyznań protestanckich,
najważniejszym spośród nich (czy też najbardziej wpływowym) okazał się kalwinizm.
2. Kalwin (1509-1564) wyłożył swą doktrynę w wydanych w 1539 r.
Institutiones
oraz w
Katechizmie
z 1542 r.
3. Podstawą doktryny Kalwina była Biblia, której lekturę zalecał, ale swobodnej, indywidualistycznej,
racjonalistycznej interpretacji nie dopuszczał, odcinając się w ten sposób od humanizmu.
4. Z Biblii czerpał wniosek na temat wiary, moralności i polityki; punktem wyjścia doktryny Kalwina
była wiara, ale rozumiana nie jako subiektywny wysiłek, ale jako dar boski; z takiego pojmowania
znaczenia i źródła wiary wynikała jego nauka o predestynacji jako formie opatrzności boskiej.
5. Człowiek według Kalwina, będąc skłonny do grzechu, winien mieć nad sobą prawa wywiedzione z
Biblii, których musi przestrzegać; moralność kalwińska wymagała od ludzi przede wszystkim
trzech cech – wstrzemięźliwości, sprawiedliwości i pobożności.
6. Praca była obowiązkiem cenionym, a jej pomyślne wyniki, bogactwo, darem bożym, z którego
można korzystać, ale nie można go nadużywać (z powyższych względów w kalwinizmie uważano
za godziwe pobieranie procentów i przeprowadzanie operacji giełdowych); niektórzy badacze
uważają, że kalwińskie zasady i moralność życia przyczyniły się do powstania kapitalizmu w
gospodarce Europy Zachodniej w XVI i XVII w.
7. Na czele kościoła kalwińskiego stali ministrowie, których obowiązkiem było kaznodziejstwo,
udzielanie sakramentów (chrzest, komunia) i nadzór nad moralnością; nadzór ten wykonywało
ciało kolegialne zwane konsystorzem.
8. Ministrowie początkowo pochodzili z wyboru, jednak żeby uniknąć anarchii wprowadzono zasadę
kooptacji.
9. Gdy kościoły kalwińskie uległy pomnożeniu, wiązały je we wspólną organizację zjazdy regionalne
ministrów oraz synody krajowe.
10. Władza świecka była zobowiązana do ochrony Kościoła i moralności, z karaniem odstępców i
heretyków włacznie; władza świecka podlegała jednak we wszystkich sprawach dotyczących
szeroko pojętej moralności i wiary decyzji i wyrokom konsystorza (zasady te wprowadzono w
3
Genewie, czego dowodem były stosy, na których ginęli heretycy w stosunku do doktryny
Kalwina).
D. Kontrreformacja
1. U podłoża kontrreformacji (określanej też jako reforma w kościele) leżały dwie tendencje –
pierwsza wyrażała dążenie do reformy kościoła i likwidacji nadużyć, druga miała na celu obronę
stanu posiadania ideologicznego i materialnego.
2. Pierwsze zmiany dokonały się za pontyfikatu Pawła III (1534-1549) i początkowo były zgodne z
postulatami reformatorów; w ramach tych zmian wprowadzono reformy administracji rzymskiej,
usuwając m.in. 80 biskupów tytularnych przebywających w Rzymie na synekurach.
3. Pod koniec pontyfikatu Pawła III oraz za Pawła IV (1555-1559) zaczęły dominować tendencje
konserwatywne obrony Kościoła przed nowymi ideami rozprzestrzeniającymi się wraz z
reformacją; przejawem tej polityki było odnowienie inkwizycji rzymskiej (1542) oraz popieranie
organizującego się zakonu jezuitów.
4. Kolejny przełom dokonał się za Piusa IV (1559-1565), który ostatecznie przeprowadził reformę
kurii rzymskiej i wznowił przerwane za poprzednika obrady soboru trydenckiego wprowadzającego
reformy w Kościele.
5. Odnowiona w 1542 r. inkwizycja rzymska miała na celu walkę z heretyckimi publikacjami (m.in. w
1559 roku opracowała pierwszy wykaz ksiąg zakazanych), a później również z ludźmi głoszącymi
poglądy niezgodne z doktryną Kościoła, swym zakresem inkwizycja objęła wszystkich nawet
biskupów, mogła działać na terenie wszystkich krajów, chyba że jego władze ograniczyły jej
prawo do ingerencji (w ten sposób postąpiły władze Wenecji); na czele inkwizycji stało Święte
Oficium złożone z 6 kardynałów, któremu podlegał trybunał złożony z dominikanów.
6. Jezuici (założeni przez Francisco Loyolę w 1534 r.) mieli za zadanie obronę autorytetu
papieskiego, odzyskanie strat poniesionych na rzecz heretyków, misje wśród pogan i niewiernych
oraz obrona interesów rzymskich w krajach katolickich; zakon miał się skład wyłącznie z elity
intelektualnej, był ściśle zhierarchizowany (stosowano tu zasady ścisłego posluszeństwa na wzór
wojskowy), a jego zwierzchnicy podlegali wprost papieżowi; działalność jezuitów koncentrowała
się w najistotniejszych punktach ówczesnego społeczeństwa – zakonnicy bardzo często spełniali
funkcję spowiedników królewskich, zakon zorganizował sieć szkół wprowadzając nowy program
lepiej dopasowany do nowych czasów (m.in. klasyczną łacinę).
7. Sobór trydencki (1545-1563) doprowadził do dwóch ważkich zmian: podkreślił i wzmocnił bardzo
poważnie autorytet i władzę papieską, jednocześnie zaś sprecyzował i określił tradycyjne już
dogmaty i liturgię katolicką, co ostatecznie zamknęło możliwość porozumienia z protestantami;
powstał katechizm rzymski, formułujący niezmienne zasady wiary na użytek ludu; w wyniku
podjętych uchwał wyeliminowano nadużycia, m.in. zasadę kumulacji stanowisk.
III. Powstanie państwa scentralizowanego
Centralizacja władzy i scalenie państwa
1. Jeszcze w XIV-XV stuleciu w wielu krajach rozpoczął się proces zjednoczenia terytorium
państwowego (zob. wyk. 3), proces ten trwał zazwyczaj jeszcze w XVI w. (a w Niemczech i
Włoszech przeciągnął się aż do XIX w.)
2. Proces jednoczenia ziem wiązał się ze zlikwidowaniem bądź bardzo dużym osłabieniem wielkich
feudałów, tak by nie mieli możliwości sięgną po niezależną władzę (zob. sytuacja we Francji w
drugiej połowie XV w., we Francji proces ten będzie dalej przebiegał aż do XVII w. i ostatecznego
wyłonienia się systemu absolutystycznego):
a. monarchowie starali się ograniczyć dochody starej arystokracji, pozbawić ją majątków,
b. władcy starali się zastąpić lokalną administrację uzależnioną od miejscowych feudałów
administracją królewską,
c. królowie zabraniali również utrzymywania prywatnego wojska i twierdz,
d. prowadzenie takiej polityki wymagało jednak poparcia ze strony niższych warstw społecznych,
przede wszystkim drobnego rycerstwa i mieszczaństwa,
e. niezbędne dla przeprowadzenia tych zmian były również – zreorganizowany skarb i nowe
wojsko królewskie.
f. Proszę zwrócić uwagę, że większość z nowych rozwiązań wprowadzanych przez monarchów w
XV, a przede wszystkim XVI w. była już praktykowana z większym lub mniejszym sukcesem w
Anglii – proszę porównać wyżej wymienione postulaty (ale również niektóre rozwiązania
omawiane poniżej) z zasadami systemu lennego wprowadzonego przez Wilhelma po zdobyciu
tronu w 1066 r., jeszcze większe podobieństwa można znaleźć z polityką prowadzoną przez
Henryka II Plantageneta pod koniec XII w.
3. Ideologiczne podstawy wzmocnienia władzy królewskiej
a. podstawą dla umocnienia pozycji monarchy było prawo rzymskie, które wprowadzało pojęcie
władcy jako jednostki stającej ponad prawem i będącej źródłem prawa
b. ważny wkład w określenie pozycji władcy wniósł Niccolo Machiavelli, który starał się określić
postać i działalność władcy nie od strony interesu poddanych, moralności czy nakazów
religijnych, lecz z punktu widzenia skuteczności działania w imię racji stanu.
c. reformacja i kontrreformacja dorzucały nowe elementy do rozumienia zakresu praw i
obowiązków królewskich; dawny obowiązek opieki nad Kościołem, przy jednoczesnym
ideologicznym podporządkowaniu władzy świeckiej kościelnej jako nadrzędnej, uległ
zasadniczej zmianie – władcy protestanccy stawali się zwierzchnikami Kościołów na terenie
4
swych państw, również w krajach katolickich monarchowie w znacznym stopniu
podporządkowali sobie lokalne Kościoły.
d. ostatecznie teoretyczne sformułowanie idei nowego państwa dał Jean Bodin (1530-1596); w
propozycji Bodina została rozwinięta idea suwerenności zewnętrznej i zewnętrznej państwa,
autor przedstawił również koncepcję monarchii absolutnej jako najlepszej formy rządów –
król stoi tutaj ponad prawem, a ograniczają go tylko prawa boskie i niektóre uprawnienia
poddanych (przede wszystkim prawo własności).
A. Polityka gospodarcza i finanse publiczne w epoce nowożytnej
1. Narodziny polityki gospodarczej państwa:
merkantylizm
a. W XVI w. władcy uświadomili sobie związek pomiędzy zamożnością społeczeństwa i poziomem
rozwoju gospodarczego a zdolnością podatkową i kredytową kraju; na tym tle wyrobiły się
wówczas zasady polityki gospodarczej, określone później
merkantylizmem.
b. Bogactwo kraju wyobrażano sobie wówczas w postaci wielkiej ilości kruszców szlachetnych,
których też jak najwięcej w swym kraju starali się władcy zatrzymać (tzw.
bulionizm
).
c. Ze względu na to, iż większość państw nie posiadała wystarczająco dużych własnych złóż
kruszców władcy starali się uzyskać dodatnie saldo w wymianie handlowej, tak aby nadwyżka
w postaci kruszców pozostała w kraju – w tym celu prowadzono politykę
protekcjonistyczną
wobec własnej gospodarki:
-
wysokie cła na towary przywożone do kraju
-
podwyższane opłaty portowe i inne opłaty dla obcych kupców
-
likwidacja uprzywilejowanych placówek obcych kupców
-
popieranie własnych kupców zapewniając uprawnienia monopolistyczne we
własnym kraju
-
popieranie krajowej produkcji krajowej kosztem importu
-
wspieranie imigracji zagranicznych specjalistów
-
popieranie wypraw odkrywczych, wynalazczości i inwestycji wprowadzających
nowe techniki
d. Zasady merkantylizmu obowiązywały w polityce gospodarczej większości krajów europejskich
od XVI do XVIII w.
2. Dochody i wydatki państwowe
a. Podstawą skarbowości średniowiecznej stanowiła zasada, że funkcje państwa są wypełniane
przez określonych ludzi na podstawie posiadanego przez nich, czy tylko użytkowanego,
majątku ziemskiego; podatki bezpośrednie były w tym okresie czymś nadzwyczajnym, a ich
nałożenie wiązało się każdorazowo z koniecznością akceptacji przez obciążaną ludność (m.in.
w ten sposób wyłoniły się zgromadzenia stanowe); łatwiej było nakładać podatki pośrednie,
które zależały wyłącznie od woli władcy (cła, myta, podatki od konsumpcji określonych
towarów)
b. Stworzenie i utrzymanie silnej władzy królewskiej (XV-XVI w.) wymagało uzyskania od
poddanych jak największych wpływów pieniężnych – najlepiej z podatków bezpośrednich
(pogłówne) nakładanych z pominięciem zgromadzeń stanowych (najwcześniej taki podatek
udało się uzyskać w XIV w. królom Francji)
c. Podatki pośrednie i bezpośrednie nie wystarczały z reguły na utrzymanie nowego typu
państwa – uzupełnieniem były dochody z dóbr królewskich (które często trzeba było
rewindykować) oraz konfiskaty dóbr kościelnych (z reguły w państwach protestanckich, ale
nie tylko)
d. Władcy, aby zapewnić sobie wzrost dochodów sprzedawali również przywileje handlowe,
przemysłowe, stanowe.
e. Powstanie państwa scentralizowanego łączyło się z powstaniem szeregu potrzeb
wydatkowych monarchy:
-
utrzymanie stałej armii
-
stała służba dyplomatyczna (nowe zjawisko w polityce europejskiej)
-
system administracji państwowej (rosnącej zresztą z biegiem czasu – zob.
następny wykład)
-
utrzymanie dworu królewskiego
3. Początki systemu bankowego i finansowanie długu publicznego kredytem
a. Rozwój handlu międzynarodowego spowodował powstanie pierwszych wielkich
domów
bankiersko-handlowych
, udzielających kredytów na międzynarodowe transakcje handlowe;
ich działalność opierała się nie tylko na operacjach finansowych, ale również na samodzielnie
prowadzonych transakcjach handlowych i inwestycyjnych; pierwsze tego typu instytucje
powstawały w północnych Włoszech, następnie w południowych Niemczech i Niderlandach; do
największych należała firma rodziny Fuggerów z Augsburga
b. Obok domów bankiersko-handlowych do wykształcenia się późniejszych banków prowadziła
działalność
jubilerów i kantorów wymiany
; osoby posiadające większe zasoby gotówki
chętnie deponowały swe kwoty na procent u jubilerów w zamian za kwity depozytowe (w
Anglii
banker’s note
), które można było w każdej chwili wymieniać na pieniądze; u jubilerów-
bankierów można było również wymieniać weksle na pieniądze.
c. Obie formy usług finansowych spowodowały rozwój kredytu w XVI i XVII w. (choć w tym
czasie rzadko był on przeznaczany na inwestycje produkcyjne i służył głównie finansowaniu
5
[ Pobierz całość w formacie PDF ]
zanotowane.pl doc.pisz.pl pdf.pisz.pl chiara76.opx.pl
Notatki do wykładów z Historii Gospodarczej (dr M. Tymiński)
Wykład 5:
Nowa Europa szesnastego stulecia.
I. Renesans
A. Włoski Renesans
1. Sytuacja społeczno-polityczna późnośredniowiecznej Italii (XV w.) a „Odrodzenie”
a. we Włoszech w odróżnieniu od innych krajów europejskich tego okresu (może z
wyłączeniem późniejszych Niderlandów) panowały specyficzne stosunki społeczne,
b. osłabieniu uległy podziały stanowe między szlachtą, mieszczaństwem a nawet częścią
chłopstwa,
c. w miejsce podziałów stanowych zaczęły odgrywać rolę różnice majątkowe, umożliwiało
to przenikanie wybitniejszych jednostek do górnych kręgów społecznych,
d. wysoki poziom materialny życia, szczególnie w wielkich miastach północnych Włoch,
umożliwiał wielu ludziom zajmowanie się zawodowo lub amatorsko sprawami kultury i
nauki,
e. Sytuacja polityczna późnośredniowiecznych Włoch sprzyjała rozwojowi instytucji
mecenatu – liczni władcy niewielkich, ale bogatych państewek byli zainteresowani w
uświetnieniu swego rodu, tym bardziej, że wiele z dynastii miało krótką historię, a
zdarzały się rodziny nie posiadające szlacheckich korzeni (o sytuacji politycznej Włoch w
tym czasie zob. również wyk. 3)
2. Renesans antyku w Italii XIV-XV w.
a. W średniowieczu wykorzystywano dzieła starożytnych w znacznej mierze dzięki
pośrednictwu arabskiemu, był to jednak dorobek bardzo poważnie ograniczony; przede
wszystkim wykorzystywano Arystotelesa jako twórcę zasad logicznego myślenia,
b. początki nowej kultury można zauważyć w Toskanii XIII w., a ściślej we Florencji w
twórczości poetyckiej Dantego i malarstwie Giotta, łączącego formalne naśladownictwo
sztuki antycznej z podporządkowaniem go średniowiecznej treści,
c. Właściwy renesans antyku we Włoszech zaczyna się w XIV w., kiedy to w dziełach
antycznych niemal ze wszystkich dziedzin (od filozofii i literatury po medycynę i
przyrodoznawstwo) zaczyna się widzieć wzorzec twórczości; w XIV w. rozpoczęły się
poszukiwania nieznanych rękopisów starożytnych, w tym czasie Francesco Petrarca
pisał swój poemat o Scypionie –
Africa
oraz przepisywał listy Cycerona,
d. Poważny wpływ na wzrost znajomości literatury starożytnej miały coraz bardziej
ożywione kontakty z Bizancjum przez całą pierwszą połowę XV stulecia; gdy w 1453 r.
upadł Konstantynopol wielu uczonych greckich przeniosło się do Włoch przywożąc ze
sobą bogate księgozbiory antycznych dzieł greckich; przy wykorzystaniu tych
księgozbiorów zaczęły powstawać na terenie Włoch pierwsze wielkie biblioteki,
e. Włochy w XV w. wkraczały w epokę nowożytną, odrzucając w całości średniowiecze jako
okres barbarzyństwa i ciemnoty, odrzucając nie tylko co złe z tych czasów, ale wszystko
co się z nimi wiązało. W tym postępowaniu przedstawiciele XV-wiecznego „odrodzenia”,
różnili się od prekursorów z poprzedniego stulecia (Petrarka, Boccacio), którym
umiłowanie dla starożytności nie przeszkadzało w tworzeniu fundamentów kultury
włoskiej.
3. Bardzo poważny wpływ na renesans antyku (i nie tylko) miało wynalezienie druku przez
Gutenberga (1455); nowy wynalazek bardzo szybko rozprzestrzenił się po całej Europie i odegrał
pierwszorzędną rolę w upowszechnianiu nowych idei, również odkrytego na nowo dorobku pisarzy
antycznych.
B. Humanizm
1. Humanizm pojawił się pod koniec XV w. jako efekt omawianego wyżej renesansu zainteresowania
kulturą antyczną i był najwyraźniejszym świadectwem początku nowej epoki w Europie XVI w.
2. Humanizm – to zainteresowanie człowiekiem, życiem, otaczającym światem, doczesnością;
humanizm nie był doktryną społeczną, interesującą się całością społeczeństwa i jego problemami,
ośrodkiem zainteresowania humanizmu był człowiek jako jednostka,
3. Humanizm czerpał w znacznym stopniu z myśli starożytnej, nie odrzucał jednak tradycji i pojęć
chrześcijańskich, większość przedstawicieli humanizmu starała się godzić pojęcia starożytnych z
wiedzą chrześcijańską
4. Rozpowszechnienie się humanizmu we Włoszech było w znacznym stopniu zasługą możnych
mecenasów, pod opieką których organizowano zgromadzenia humanistów tzw. akademie
(humanizm włoski rozwijał się w zasadzie w oddzieleniu od tamtejszych uniwersytetów, które
pozostały wierne tradycji średniowiecznej); akademie były zgromadzeniami uczonych,
poświęcających się studiom i dyskusjom.
5. Akademie pozostałyby wyizolowanymi ośrodkami, gdyby nie wynalazek druku, dzięki któremu
rozpropagowano dzieła autorów antycznych i prace humanistów włoskich.
6. Humanizm poza Italią przybrał nieco inny charakter, na północy Europy inaczej niż we Włoszech
humanizm był mocniej związany z tamtejszymi uniwersytetami; inną różnicą był silniejszy
związek z ruchami reformacyjnymi w Kościele.
7. Najwybitniejszym przedstawicielem humanizmu zaalpejskiego był Erazm z Rotterdamu działający
od 1514 r. w Bazylei; Erazm swą postawę humanisty i miłośnika antyku łączył z postawą
1
człowieka wierzącego, chrześcijanina, był jednym z tych myślicieli XVI w., którzy bardzo silnie
zaangażowali się w reformę katolicyzmu, jednak w odróżnieniu od Marcina Lutra bez wychodzenia
z Kościoła.
8. Humanizm i Renesans złożyły się na powstanie umysłowości nowożytnej, bliższej naszemu
obecnemu sposobowi patrzenia na świat. W pierwszym etapie zjawiska te miały ograniczony
zakres, jednak wynalazek druku i zwiększający się (powoli) odsetek osób umiejących czytać
spowodowały stopniowe upowszechnianie się nowego spojrzenia na świat. Dwa ostatnie czynniki
(druk i wyższy odsetek osób umiejących czytać) stały się również dobrą podstawą dla rozwoju
ruchów reformacyjnych w Kościele, które jednak nie zawsze odwoływały się do związków z
humanizmem i odrodzeniem, choć bez nich reformacja prawdopodobnie nie miała by miejsca.
II. Reformacja
A. Kryzys Kościoła na początku XVI w.
1. Jednym z istotnych czynników, które wpłynęły na pojawienie się ruchów reformacyjnych był
kryzys Kościoła przejawiający się w zeświecczeniu duchowieństwa, a przede wszystkim papiestwa.
2. Papieże końca XV i początku XVI w. dbali przede wszystkim o umocnienie własnego państwa we
Włoszech i o zwiększenie dochodów czerpanych z niemal całej Europy, a potrzebnych na
wyposażenie coraz wspanialszego dworu.
3. Jednym z najbardziej potępianych nadużyć papiestwa był fiskalizm przejawiający się w
uzyskiwaniu olbrzymich dochodów pod postacią pogłównego, opłat przy zatwierdzaniu na
stanowiska, przy zatwierdzaniu dyspens i rozstrzyganiu sporów przed sądami duchownymi;
najbardziej bulwersującym procederem tego okresu był handel odpustami: za odpowiednią opłatą
można było uzyskać odpuszczenie kary na tamtym świecie.
4. Podobnie do papieży zachowywali się dostojnicy duchowni w poszczególnych krajach – mianowani
z reguły przez władzę świecką w myśl interesów politycznych, społecznych bądź fiskalnych
zachowywali się jak politycy zaniedbując swoje powinności religijne, z reguły kumulowali wiele
stanowisk pomnażając w ten sposób swoje wpływy polityczne i zasoby materialne.
5. Niższy kler nie miał w tej sytuacji ani kierownictwa ani dobrych wzorów do naśladowania;
wyjątkowo źle przedstawiał się poziom moralny w zakonach, wielu mnichom zarzucano
awanturniczość i rozwiązłość obyczajów.
6. Próby reform w Kościele wychodziły z dwóch kierunków:
a. pierwszy wychodził z środowisk kaznodziejskich, które domagały się ukrócenia nadużyć
i reformy organizacji i dyscypliny w Kościele, próby przeprowadzenia reform na większą
skalę prowadzone przez ludzi związanych z tym kierunkiem nie powiodły się (np.
Thomas Wolsey w Anglii).
b. Drugim źródłem dążenia do reformy Kościoła był rozwój humanizmu – część
ówczesnych myślicieli zwracała uwagę na konieczność moralnej odnowy Kościoła,
zgodnej z przekazami Pisma Świętego; wychodząc z takiego założenia atakowali
nadużycia obecne w Kościele (np. Erazm z Rotterdamu)
7. Postulat reformy Kościoła nie zyskał jednak poparcia papieży obawiających się zwołania soboru
podczas którego mogłoby dojść do próby obalenia aktualnie panującej głowy Kościoła bądź
zakwestionowania wyższości papieży nad soborem.
B. Wystąpienie Lutra i powstanie luteranizmu
1. Marcin Luter (1483-1546) był augustianinem, wykładowcą i doktorem teologii na Uniwersytecie w
Wittenberdze, był raczej myślicielem religijnym niż działaczem społecznym.
2. Chronologia wydarzeń:
a. 31 października 1517 r. Luter przybił na drzwiach katedry w Wittenberdze 95 tez,
skierowanych przeciw odpustom,
b. w styczniu 1519 r. Luter podczas publicznej dyskusji w Lipsku podczas której bronił
swoich tez został oskarżony o herezję,
c. 15 czerwca 1520 r. papież wydał bullę, w której polecał Lutrowi ukorzenie się i
odwołanie błędów w ciągu dwóch miesięcy,
d. 10 grudnia 1520 r. Luter publicznie spalił bullę papieską, na co odpowiedzią była
ekskomunika (ze względu na rosnącą popularność Lutra trudna do wykonania)
e. w kwietniu 1521 r. cesarz Karol V zaprosił Lutra na sejm w Wormacji zapewniając
nietykalność; wystąpienie Lutra nie rozwiązało narastającego sporu, a jedynie
przysporzyło nowych popleczników augustianinowi z Wittenbergi, nie powstrzymały tego
procesu ani potępiający edykt cesarski (26 maja 1521 r.) ani nowa bulla papieska (29
kwietnia 1521 r.).
f. wobec zagrożenia prześladowaniami zwolennicy Lutra ukryli go na zamku w Wartburgu
należącym do sprzyjającego reformatorowi elektora saskiego Fryderyka Mądrego; Luter
przebywał w Wartburgu do 1 marca 1522 r. rozpoczynając w tym czasie tłumaczenie
Biblii na niemiecki,
g. edykt cesarski nie został wyegzekwowany a następny sejm Rzeszy w Norymberdze
(1523) nie rozstrzygnął sporów religijnych,
h. w latach dwudziestych i trzydziestych uformowały się w Niemczech już wyraźne
stronnictwa o charakterze polityczno-religijnym: katolickie i protestanckie
i. w 1526 r. na sejmie w Spirze uznano prawo książąt do regulowania spraw religijnych
we własnych księstwach według własnego uznania;
2
j. w 1529 r. na kolejnym sejmie zakazano propagandy luterańskiej w krajach katolickich i
zagwarantowano istnienie katolicyzmu w krajach luterańskich – decyzja ta spotkała się
z protestem przedstawicieli krajów luterańskich (stąd nazwa protestanci),
k. w następnych latach nie doszło do porozumienia pomiędzy obozem katolickim i
protestanckim, co spowodowało wybuch licznych konfliktów pomiędzy protestantami a
katolikami trwających przez następne dziesięciolecia, konflikty te nie dały
zdecydowanego zwycięstwa żadnej ze stron, co utrwaliło zasadę – czyja władza tego
religia.
3. Doktryna i organizacja luteranizmu
a. według Lutra tylko wiara czyni człowieka sprawiedliwym i godnym zbawienia,
b. uzasadnione są jedynie te sakramenty, które ustanowił Chrystus, tzn. Chrzest i
sakrament ołtarza (Luter nie przyjął jednak katolickiego rozumienia tych sakramentów,
lecz uznał je raczej za symbole religijne),
c. przyjmując prawo wolnego wyboru w zakresie wiary, uznawał przymus i konieczność w
zakresie życia zewnętrznego; Luter ograniczając swe wywody o wolności do życia
wewnętrznego człowieka, pozostał wierny zasadzie uznawania autorytetu i władzy
świeckiej,
d. Luter sformułował swą ideologię w katechizmie napisanym w 1526 r.
e. jednak doktryna luteranizmu została w znacznej mierze opracowana przez
współpracownika Lutra Filipa Melanchtona, który potrafił w przystępny sposób
przekazać ją zwolennikom nowego wyznania („wyznanie [konfesja] augsburska” z 1530
r.),
f. O sukcesie luteranizmu zadecydowała nie tylko atrakcyjność jego doktryny, ale również,
a może przede wszystkim sposób organizacji:
-
Kościół wymagał jakiejś organizacji łączącej, ośrodków obrony i przymusu, tymi
dysponentami siły miały być władze świeckie, którym w sprawach wewnętrznych, a
więc z wyłączeniem kwestii zbawienia, wiary itp., miał być podporządkowany
Kościół
-
w ten sposób powstał kościół państwowy uzależniony w swym materialnym rozwoju
od władzy świeckiej
-
przyjęcie luteranizmu w danym państwie łączyło się nie tylko ze zwierzchnictwem
nad nowym kościołem, ale oddawało w ręce miejscowego władcy majątek
biskupstw, klasztorów i innych instytucji kościelnych
-
powyższe czynniki były bardzo silnymi przesłankami skłaniającymi książąt
niemieckich do przyjęcia nowego wyznania
4. Luteranizm, choć był przede wszystkim silny w krajach niemieckich, rozprzestrzeniać się na inne
kraje europejskie; w XVI w. w nieco zmodyfikowanych formach został przyjęty jako religia
państwowa w krajach skandynawskich; w pozostałych krajach, przede wszystkim w Europie
Środkowej istniały silne gminy luterańskie wśród niemieckiej ludności zamieszkującej tamtejsze
miasta, jednak nowe wyzwanie nigdy nie zdobyło w tych krajach pozycji dominującej; w
pozostałych krajach europejskich luteranizm miał zdecydowanie słabsze wpływy.
C. Kalwin i kościół kalwiński
1. Obok luteranizmu w pierwszej połowie XVI w. pojawiło się wiele innych wyznań protestanckich,
najważniejszym spośród nich (czy też najbardziej wpływowym) okazał się kalwinizm.
2. Kalwin (1509-1564) wyłożył swą doktrynę w wydanych w 1539 r.
Institutiones
oraz w
Katechizmie
z 1542 r.
3. Podstawą doktryny Kalwina była Biblia, której lekturę zalecał, ale swobodnej, indywidualistycznej,
racjonalistycznej interpretacji nie dopuszczał, odcinając się w ten sposób od humanizmu.
4. Z Biblii czerpał wniosek na temat wiary, moralności i polityki; punktem wyjścia doktryny Kalwina
była wiara, ale rozumiana nie jako subiektywny wysiłek, ale jako dar boski; z takiego pojmowania
znaczenia i źródła wiary wynikała jego nauka o predestynacji jako formie opatrzności boskiej.
5. Człowiek według Kalwina, będąc skłonny do grzechu, winien mieć nad sobą prawa wywiedzione z
Biblii, których musi przestrzegać; moralność kalwińska wymagała od ludzi przede wszystkim
trzech cech – wstrzemięźliwości, sprawiedliwości i pobożności.
6. Praca była obowiązkiem cenionym, a jej pomyślne wyniki, bogactwo, darem bożym, z którego
można korzystać, ale nie można go nadużywać (z powyższych względów w kalwinizmie uważano
za godziwe pobieranie procentów i przeprowadzanie operacji giełdowych); niektórzy badacze
uważają, że kalwińskie zasady i moralność życia przyczyniły się do powstania kapitalizmu w
gospodarce Europy Zachodniej w XVI i XVII w.
7. Na czele kościoła kalwińskiego stali ministrowie, których obowiązkiem było kaznodziejstwo,
udzielanie sakramentów (chrzest, komunia) i nadzór nad moralnością; nadzór ten wykonywało
ciało kolegialne zwane konsystorzem.
8. Ministrowie początkowo pochodzili z wyboru, jednak żeby uniknąć anarchii wprowadzono zasadę
kooptacji.
9. Gdy kościoły kalwińskie uległy pomnożeniu, wiązały je we wspólną organizację zjazdy regionalne
ministrów oraz synody krajowe.
10. Władza świecka była zobowiązana do ochrony Kościoła i moralności, z karaniem odstępców i
heretyków włacznie; władza świecka podlegała jednak we wszystkich sprawach dotyczących
szeroko pojętej moralności i wiary decyzji i wyrokom konsystorza (zasady te wprowadzono w
3
Genewie, czego dowodem były stosy, na których ginęli heretycy w stosunku do doktryny
Kalwina).
D. Kontrreformacja
1. U podłoża kontrreformacji (określanej też jako reforma w kościele) leżały dwie tendencje –
pierwsza wyrażała dążenie do reformy kościoła i likwidacji nadużyć, druga miała na celu obronę
stanu posiadania ideologicznego i materialnego.
2. Pierwsze zmiany dokonały się za pontyfikatu Pawła III (1534-1549) i początkowo były zgodne z
postulatami reformatorów; w ramach tych zmian wprowadzono reformy administracji rzymskiej,
usuwając m.in. 80 biskupów tytularnych przebywających w Rzymie na synekurach.
3. Pod koniec pontyfikatu Pawła III oraz za Pawła IV (1555-1559) zaczęły dominować tendencje
konserwatywne obrony Kościoła przed nowymi ideami rozprzestrzeniającymi się wraz z
reformacją; przejawem tej polityki było odnowienie inkwizycji rzymskiej (1542) oraz popieranie
organizującego się zakonu jezuitów.
4. Kolejny przełom dokonał się za Piusa IV (1559-1565), który ostatecznie przeprowadził reformę
kurii rzymskiej i wznowił przerwane za poprzednika obrady soboru trydenckiego wprowadzającego
reformy w Kościele.
5. Odnowiona w 1542 r. inkwizycja rzymska miała na celu walkę z heretyckimi publikacjami (m.in. w
1559 roku opracowała pierwszy wykaz ksiąg zakazanych), a później również z ludźmi głoszącymi
poglądy niezgodne z doktryną Kościoła, swym zakresem inkwizycja objęła wszystkich nawet
biskupów, mogła działać na terenie wszystkich krajów, chyba że jego władze ograniczyły jej
prawo do ingerencji (w ten sposób postąpiły władze Wenecji); na czele inkwizycji stało Święte
Oficium złożone z 6 kardynałów, któremu podlegał trybunał złożony z dominikanów.
6. Jezuici (założeni przez Francisco Loyolę w 1534 r.) mieli za zadanie obronę autorytetu
papieskiego, odzyskanie strat poniesionych na rzecz heretyków, misje wśród pogan i niewiernych
oraz obrona interesów rzymskich w krajach katolickich; zakon miał się skład wyłącznie z elity
intelektualnej, był ściśle zhierarchizowany (stosowano tu zasady ścisłego posluszeństwa na wzór
wojskowy), a jego zwierzchnicy podlegali wprost papieżowi; działalność jezuitów koncentrowała
się w najistotniejszych punktach ówczesnego społeczeństwa – zakonnicy bardzo często spełniali
funkcję spowiedników królewskich, zakon zorganizował sieć szkół wprowadzając nowy program
lepiej dopasowany do nowych czasów (m.in. klasyczną łacinę).
7. Sobór trydencki (1545-1563) doprowadził do dwóch ważkich zmian: podkreślił i wzmocnił bardzo
poważnie autorytet i władzę papieską, jednocześnie zaś sprecyzował i określił tradycyjne już
dogmaty i liturgię katolicką, co ostatecznie zamknęło możliwość porozumienia z protestantami;
powstał katechizm rzymski, formułujący niezmienne zasady wiary na użytek ludu; w wyniku
podjętych uchwał wyeliminowano nadużycia, m.in. zasadę kumulacji stanowisk.
III. Powstanie państwa scentralizowanego
Centralizacja władzy i scalenie państwa
1. Jeszcze w XIV-XV stuleciu w wielu krajach rozpoczął się proces zjednoczenia terytorium
państwowego (zob. wyk. 3), proces ten trwał zazwyczaj jeszcze w XVI w. (a w Niemczech i
Włoszech przeciągnął się aż do XIX w.)
2. Proces jednoczenia ziem wiązał się ze zlikwidowaniem bądź bardzo dużym osłabieniem wielkich
feudałów, tak by nie mieli możliwości sięgną po niezależną władzę (zob. sytuacja we Francji w
drugiej połowie XV w., we Francji proces ten będzie dalej przebiegał aż do XVII w. i ostatecznego
wyłonienia się systemu absolutystycznego):
a. monarchowie starali się ograniczyć dochody starej arystokracji, pozbawić ją majątków,
b. władcy starali się zastąpić lokalną administrację uzależnioną od miejscowych feudałów
administracją królewską,
c. królowie zabraniali również utrzymywania prywatnego wojska i twierdz,
d. prowadzenie takiej polityki wymagało jednak poparcia ze strony niższych warstw społecznych,
przede wszystkim drobnego rycerstwa i mieszczaństwa,
e. niezbędne dla przeprowadzenia tych zmian były również – zreorganizowany skarb i nowe
wojsko królewskie.
f. Proszę zwrócić uwagę, że większość z nowych rozwiązań wprowadzanych przez monarchów w
XV, a przede wszystkim XVI w. była już praktykowana z większym lub mniejszym sukcesem w
Anglii – proszę porównać wyżej wymienione postulaty (ale również niektóre rozwiązania
omawiane poniżej) z zasadami systemu lennego wprowadzonego przez Wilhelma po zdobyciu
tronu w 1066 r., jeszcze większe podobieństwa można znaleźć z polityką prowadzoną przez
Henryka II Plantageneta pod koniec XII w.
3. Ideologiczne podstawy wzmocnienia władzy królewskiej
a. podstawą dla umocnienia pozycji monarchy było prawo rzymskie, które wprowadzało pojęcie
władcy jako jednostki stającej ponad prawem i będącej źródłem prawa
b. ważny wkład w określenie pozycji władcy wniósł Niccolo Machiavelli, który starał się określić
postać i działalność władcy nie od strony interesu poddanych, moralności czy nakazów
religijnych, lecz z punktu widzenia skuteczności działania w imię racji stanu.
c. reformacja i kontrreformacja dorzucały nowe elementy do rozumienia zakresu praw i
obowiązków królewskich; dawny obowiązek opieki nad Kościołem, przy jednoczesnym
ideologicznym podporządkowaniu władzy świeckiej kościelnej jako nadrzędnej, uległ
zasadniczej zmianie – władcy protestanccy stawali się zwierzchnikami Kościołów na terenie
4
swych państw, również w krajach katolickich monarchowie w znacznym stopniu
podporządkowali sobie lokalne Kościoły.
d. ostatecznie teoretyczne sformułowanie idei nowego państwa dał Jean Bodin (1530-1596); w
propozycji Bodina została rozwinięta idea suwerenności zewnętrznej i zewnętrznej państwa,
autor przedstawił również koncepcję monarchii absolutnej jako najlepszej formy rządów –
król stoi tutaj ponad prawem, a ograniczają go tylko prawa boskie i niektóre uprawnienia
poddanych (przede wszystkim prawo własności).
A. Polityka gospodarcza i finanse publiczne w epoce nowożytnej
1. Narodziny polityki gospodarczej państwa:
merkantylizm
a. W XVI w. władcy uświadomili sobie związek pomiędzy zamożnością społeczeństwa i poziomem
rozwoju gospodarczego a zdolnością podatkową i kredytową kraju; na tym tle wyrobiły się
wówczas zasady polityki gospodarczej, określone później
merkantylizmem.
b. Bogactwo kraju wyobrażano sobie wówczas w postaci wielkiej ilości kruszców szlachetnych,
których też jak najwięcej w swym kraju starali się władcy zatrzymać (tzw.
bulionizm
).
c. Ze względu na to, iż większość państw nie posiadała wystarczająco dużych własnych złóż
kruszców władcy starali się uzyskać dodatnie saldo w wymianie handlowej, tak aby nadwyżka
w postaci kruszców pozostała w kraju – w tym celu prowadzono politykę
protekcjonistyczną
wobec własnej gospodarki:
-
wysokie cła na towary przywożone do kraju
-
podwyższane opłaty portowe i inne opłaty dla obcych kupców
-
likwidacja uprzywilejowanych placówek obcych kupców
-
popieranie własnych kupców zapewniając uprawnienia monopolistyczne we
własnym kraju
-
popieranie krajowej produkcji krajowej kosztem importu
-
wspieranie imigracji zagranicznych specjalistów
-
popieranie wypraw odkrywczych, wynalazczości i inwestycji wprowadzających
nowe techniki
d. Zasady merkantylizmu obowiązywały w polityce gospodarczej większości krajów europejskich
od XVI do XVIII w.
2. Dochody i wydatki państwowe
a. Podstawą skarbowości średniowiecznej stanowiła zasada, że funkcje państwa są wypełniane
przez określonych ludzi na podstawie posiadanego przez nich, czy tylko użytkowanego,
majątku ziemskiego; podatki bezpośrednie były w tym okresie czymś nadzwyczajnym, a ich
nałożenie wiązało się każdorazowo z koniecznością akceptacji przez obciążaną ludność (m.in.
w ten sposób wyłoniły się zgromadzenia stanowe); łatwiej było nakładać podatki pośrednie,
które zależały wyłącznie od woli władcy (cła, myta, podatki od konsumpcji określonych
towarów)
b. Stworzenie i utrzymanie silnej władzy królewskiej (XV-XVI w.) wymagało uzyskania od
poddanych jak największych wpływów pieniężnych – najlepiej z podatków bezpośrednich
(pogłówne) nakładanych z pominięciem zgromadzeń stanowych (najwcześniej taki podatek
udało się uzyskać w XIV w. królom Francji)
c. Podatki pośrednie i bezpośrednie nie wystarczały z reguły na utrzymanie nowego typu
państwa – uzupełnieniem były dochody z dóbr królewskich (które często trzeba było
rewindykować) oraz konfiskaty dóbr kościelnych (z reguły w państwach protestanckich, ale
nie tylko)
d. Władcy, aby zapewnić sobie wzrost dochodów sprzedawali również przywileje handlowe,
przemysłowe, stanowe.
e. Powstanie państwa scentralizowanego łączyło się z powstaniem szeregu potrzeb
wydatkowych monarchy:
-
utrzymanie stałej armii
-
stała służba dyplomatyczna (nowe zjawisko w polityce europejskiej)
-
system administracji państwowej (rosnącej zresztą z biegiem czasu – zob.
następny wykład)
-
utrzymanie dworu królewskiego
3. Początki systemu bankowego i finansowanie długu publicznego kredytem
a. Rozwój handlu międzynarodowego spowodował powstanie pierwszych wielkich
domów
bankiersko-handlowych
, udzielających kredytów na międzynarodowe transakcje handlowe;
ich działalność opierała się nie tylko na operacjach finansowych, ale również na samodzielnie
prowadzonych transakcjach handlowych i inwestycyjnych; pierwsze tego typu instytucje
powstawały w północnych Włoszech, następnie w południowych Niemczech i Niderlandach; do
największych należała firma rodziny Fuggerów z Augsburga
b. Obok domów bankiersko-handlowych do wykształcenia się późniejszych banków prowadziła
działalność
jubilerów i kantorów wymiany
; osoby posiadające większe zasoby gotówki
chętnie deponowały swe kwoty na procent u jubilerów w zamian za kwity depozytowe (w
Anglii
banker’s note
), które można było w każdej chwili wymieniać na pieniądze; u jubilerów-
bankierów można było również wymieniać weksle na pieniądze.
c. Obie formy usług finansowych spowodowały rozwój kredytu w XVI i XVII w. (choć w tym
czasie rzadko był on przeznaczany na inwestycje produkcyjne i służył głównie finansowaniu
5
[ Pobierz całość w formacie PDF ]