HISTORIA ARCHITEKTURY

[ Pobierz całość w formacie PDF ]
INSTYTUT GEODEZJI I KARTOGRAFII
00-136 Warszawa, Pl. ¯elaznej Bramy 10, tel./fax 0-22 654 31 38
HISTORIA ARCHITEKTURY
europejskiej - cz. I
/materiały dla studentw/
Dr Marzena Krlikowska Î Dziubecka
Warszawa 2006
Podstawowe pojęcia z zakresu architektury
Apsyda (absyda) -
pomieszczenie na rzucie płkola, płelipsy, trjliścia, podkowy, trapezu lub
wieloboku, zamykające prezbiterium lub nawę (czasami nawy boczne lub ramiona transeptu),
o rwnej lub mniejszej od nich wysokości i szerokości.
Architraw (Epistyl) -
belka spoczywająca na kolumnach (filarach lub pilastrach) jako najniższy
człon belkowania; pierwotnie podtrzymywał belki stropu ukryte za fryzem.
Archiwolta -
profilowane lub pokryte ornamentem czoło łuku; w romanizmie i gotyku łuk
konstrukcyjny zamykający u gry portale, powtrzony w uciekających w głąb uskokach; ozdobiony
dekoracją rzeźbiarską.
Arkada -
element architektury składający się z dwch podpr (filarw, kolumn) zamknięty u gry
łukiem; posiada funkcje konstrukcyjne (dźwigania i odciążania) oraz dekoracyjne; występuje
najczęściej w rzędach.
Atrium -
dziedziniec otoczony ze wszystkich stron kolumnadą; pośrodku niego znajdował się
zbiornik z wodą.
Attyka -
ścianka, balustrada lub rząd sterczyn, ozdobnych szczycikw, wieńcząca elewację
budowlę, znajdująca się ponad gzymsem koronującym; może być ażurowa np. tralkowa, pełna w
formie ślepej ścianki, grzebieniowa (z cokołem i tzw. grzebieniem ), szczytowa (rząd szczycikw).
Bęben (tambur)
- część budowli na rzucie koła, elipsy lub wieloboku, stanowiąca podstawę
kopuły.
Blanki (krenelaż) -
stosowane w średniowiecznych murach obronnych jako zęby przedpiersia z
regularnie rozmieszczonymi prostokątnymi prześwitami, wieńczące mury lub baszty.
Boniowanie Î
dekoracyjne opracowanie lica muru okładzinami kamiennymi o profilowanych
krawędziach zewnętrznych poszczeglnych ciosw por.
rustyka
Î opracowanie lica muru na wzr
naturalnego łomu kamienia.
Bukranion Î
motyw dekoracyjny w formie czaszki byka (symbol zwierząt składanych w ofierze)
często łączony z girlandami zawieszonymi między rogami zwierzęcia.
Czasza -
zasadnicza część kopuły dająca w przekroju łuk płkolisty, koszowy, ostrołukowy,
cebulasty, eliptyczny itp.; może być zewnętrzna i wewnętrzna.
Eksedra -
płkolista wnęka otwarta do wnętrza, przesklepiona konchą; w budowlach starożytnych
płokrągła nisza z ławą lub samodzielna budowla z niszami ozdobiona posągami.
Empora -
rodzaj galerii lub trybuny mającej na celu powiększenie przestrzeni kościoła dla
uczestnikw nabożeństw.
Fasada -
elewacja budynku wyrżniona odmienną kompozycją architektoniczną.
Filar -
pionowa podpora, najczęściej wolno stojąca.
Gzyms -
element architektoniczny w formie poziomego pojedynczego lub złożonego pasa
występującego poza lico muru; pełniący funkcje ochronne (np. przed ściekająca wodą) i
dekoracyjne; dzielą się na: koronujący (zwieńczający ścianę budowli), cokołowy ( wieńczący cokł
budynku) oraz międzykondygnacyjny kordonowy (dzielący płaszczyznę ściany); występują
rwnież gzymsy pod- i nadokienne oraz naddrzwiowe.
Interkolumnium Î
odległość między osiami pionowymi następujących po sobie kolumn budowli;
wyrażana w modułach; często w praktyce podawano odległość między krawędziami kolumn.
Kaseton Î
zagłębienie w drewnianym stropie między odcinkami krzyżujących się belek; mogły
być wykute w kamieniu lub wyrabiane w stiuku.
Kolumna -
pionowa podpora na planie koła, pełniąca funkcje konstrukcyjne i dekoracyjne; składa
się z trzech części:
głowicy (kapitelu), trzonu i bazy
; wykonana najczęściej z kamienia, mogła
składać się z połączonych bębnw.
Kolumnada -
jeden lub kilka rzędw kolumn połączonych ze sobą belkowaniem lub łukami
arkadowymi; może występować w obrębie budowli lub stanowić odrębną budowlę wolno stojącą.
Koncha (Płkopuła) -
sklepienie, ktre może mieć formę odciętej pionowo połowy bani lub
czaszy.
Kopuła -
sklepienie zamknięte o pionowej osi, wznoszone nad pomieszczeniami na planie
centralnym; wykonuje się ją z klińcw kamiennych lub ceglanych, czasami z drewna, w arch.
nowoczesnej z żelbetonu i stali; zasadniczą częścią kopuły jest
czasza
; kopuła może być osadzona
bezpośrednio na koronie muru lub na
bębnie (tamburze)
; może mieć zwieńczenie w formie
latarni
; stosuje się kopuły sferyczne, na bębnie, na trompach lub na żagielkach.
Laskowanie Î
gotycka dekoracja z wąskich kamiennych lasek, o rżnych profilach; stosowano je
w podziałach pionowych otworw okiennych, dekoracji pl elewacji, wimperg czy obramień
otworw.
Latarnia Î
ażurowa nadbudwka stosowana
od renesansu w budowlach kopułowych, jako
zwieńczenie kościołw i kaplic; od zewnątrz często rozczłonkowana arkadami z płkolumnami,
pilastrami lub hermami.
Lizena -
płaski, pionowy pas muru lekko występujący z jego lica, bez głowicy i na ogł bez bazy;
stosowany głwnie w celu ożywienia płaszczyzny ściany.
Maswerk Î
dekoracja architektoniczna charakterystyczna dla sztuki gotyckiej, składająca się z
elementw geometrycznych, wykonanych w kamieniu, znajdująca się najczęściej w grnej partii
otworw okiennych, rozet, balustrad.
Narteks -
kryty przedsionek w formie przybudwki na planie prostokąta lub owalu, poprzedzającej
wejście do nawy; z czasem w okresie średniowiecza przekształcił się w kruchtę.
Nawa Î
część kościoła przeznaczona dla wiernych; w zależności od ilości naw rozrżnia się
najczęściej kościoły jednonawowe, dwunawowe, trjnawowe, pięcionawowe (korpus nawowy);
w założeniach wielonawowych występuje nawa głwna, usytuowana na osi budynku, szersza od
naw bocznych, oddzielona od nich rzędami podpr (filarw, kolumn); nawa poprzeczna przecina
nawę głwną pod kątem prostym, tworząc po obu stronach ramiona, lub krzyżuje się z nawą
głwną przy prezbiterium.
Pastoforia -
niewielkie, czworoboczne pomieszczenia, przylegające symetrycznie do bokw
apsydy.
Pendentyw (Żagielek) Î
narożny sferyczny wycinek sklepienia stosowany w budowlach na planie
kwadratu umożliwiający ich nakrycie kopułą na planie koła por. kopuła na pendentywach.
Pilaster -
płaski filar przyścienny pełniący funkcję podpory i dekoracyjnego rozczłonkowania
ściany.
Pinakiel Î
charakterystyczny dla sztuki gotyckiej element architektoniczny w formie wysmukłej ,
kamiennej sterczyny, o czworobocznej podstawie, ozdobionej szeregami żabek przy krawędziach,
zwieńczonej ostrołukowo z kwiatonem na szczycie; element ten ozdabiał przypory, szczyty, naroża
wieżyczek, wimpergi, portale itd.
Plan Î
rzut.
Plinta Î
płaska, najczęściej kwadratowa płyta umieszczana pod bazą kolumny, filarem,
postumentem.
Portal
Î dekoracyjne obramowanie architektoniczne i rzeźbiarskie otworu wejściowego.
Porte-fenetre -
okno sięgające podłogi, najczęściej oddzielone od niej progiem, może być
zaopatrzone w balustradę zewnętrzną.
Portyk -
część zewnętrzna budynku, otwarta z jednej strony kolumnadą lub rzędem filarw,
obejmująca jedną lub dwie kondygnacje, zwieńczona trjkątnym frontonem (przyczłkiem),
wysunięta lub cofnięta (portyk wgłębny).
Prezbiterium (chr)
- przestrzeń kościoła przeznaczona dla duchowieństwa; oddzielona od nawy,
wyodrębniona rwnież w bryle zewnętrznej budynku zamknięta prostokątną, płkolistą lub
wieloboczną ścianą; w prezbiterium znajdował się ołtarz głwny, stalle oraz inne przedmioty
potrzebne przy sprawowaniu obrzędw liturgicznych. Mogło być wzbogacone mniejszymi
apsydami, obejściem i wieńcem kaplic.
Przęsło -
przestrzeń między parą podpr dźwigających odrębną konstrukcyjnie część sklepienia;
wyodrębnione, rytmicznie powtarzanymi elementami podziału pionowego, część płaszczyzny
elewacji.
Przypora (Skarpa, Szkarpa)
- element konstrukcyjny, pionowy o formie prostego lub
uskokowego filara przyściennego, ktrego pochyła grna część jest ścięta; wzmacnia ściany
budynku lub wolno stojącego muru; przenosi część ciężaru sklepienia na fundamenty budynku.
Rozeta -
kolisty otwr okienny ozdobiony koncentryczną dekoracją, najczęściej maswerkiem,
wypełniony witrażem; rwnież dośrodkowy element dekoracyjny o formach roślinno-kwiatowych
(rży), często wpisany np. w kaseton.
Ryzalit -
część budowli wysunięta na całej swojej wysokości przed lico budynku.
Rzygacz Î
ozdobne zakończenie rynny dachowej, z ktrego woda deszczowa wypływa w znacznej
odległości od lica muru; stosowano je od czasw antycznych; niezwykle ozdobne formy przybrały
rzygacze we francuskiej architekturze gotyckiej.
Sklepienie -
konstrukcja budowlana służąca do przekrycia określonej przestrzeni w danej budowli.
Tempietto -
mała świątynia na planie koła.
Tralka Î
pionowy element balustrady, złożony z jednej lub dwch gruszkowatych w kształcie
części, wsparty na bazie, zwieńczony często plintą, dźwigający poręcz.
Transept Î
nawa poprzeczna.
Trompa Î
narożny wysklepek w formie wycinka stożka; może się składać z jednego lub kilku
łukw konstrukcyjnych, zmniejszających się uskokowo ku dołowi; kopuła na trompach pozwala
przykryć przestrzeń na planie kwadratu kopułą na planie ośmioboku lub ośmiobocznym
sklepieniem klasztornym
.
Tympanon (Fronton, Przyczłek) -
szczyt w formie trjkątnego (arch. antyczna, renesans,
klasycyzm) lub płowalnego pola (barok). Wewnątrz może być gładki lub wypełniony
płaskorzeźbą.
Więźba dachowa -
szkielet konstrukcyjny dachu.
Wimperga -
trjkątny szczyt dekoracyjny umieszczany w zwieńczeniu portalu lub okna, ozdobiony
maswerkiem, pinaklami itp.; element charakterystyczny dla architektury gotyckiej.
Żabka Î
ozdoba charakterystyczna dla epoki średniowiecza w kształcie zwiniętych liści lub
pączkw kwiatw; pojawiła się w romanizmie jako ozdoba baz kolumn; w gotyku elementy były
osadzane na łodydze jako dekoracja gzymsw, głowic kolumn, archiwoltach, przy obramieniach
otworw itd.
Klasyczne porządki architektoniczne
Porządek architektoniczny
jest to system konstrukcyjno-kompozycyjny, w ktrym wszystkie
elementy powiązane są ze sobą określonymi proporcjami według jednostki nazywanej
modułem.
Moduł
- jednostka miary odpowiadająca wielkości określonego elementu architektonicznego,
służąca do określania proporcji innych części budowli np. w starożytnej Grecji stosowano średnicę
lub promień kolumny.
Porządek dorycki
- kolumna postawiona bezpośrednio na stylobacie (brak bazy), ze żłobkowanym
trzonem (18-20 ostro ciętych żłobkw), zwężającym się ku grze, z lekkim wybrzuszeniem
(entazis) na 1/2 lub 2/3 wysokości; głowica (kapitel) składa się z echinusa (dolna część w formie
okrągłej poduszki) i abakusa (grna część w formie kwadratowej płyty); belkowanie tworzy gładki
architraw, listwy regula z łezkami oraz tenia, fryz metopowo-tryglifowy, nad fryzem spłaszczona
płytka (mutula) z trzema rzędami łezek (podtrzymująca gzyms), gzyms (geison) zakończony rynną
(sima) ozdobioną rzygaczami i antefiksami; pojawia się w architekturze drewnianej, następnie od
ok. 600 r.p.n.e. stosowano go w architekturze kamiennej (Pantenon, świątynie w Paestum
(Posejdonii), na Sycylii w Akragas, Selinuncie, Segeście).
Porządek joński -
z profilowaną bazą; trzon żłobkowany (24 żłobki) połączonych kanalis,
smuklejszy; głowica z motywem ślimacznic(wolut) z abakusem (w formie cienkiej, profilowanej
płytki, ozdobionej rozetą); na belkowanie składa się trjczłonowy architraw, fryz ma charakter
ciągły i jest wypełniony dekoracją reliefową; silnie wysunięty gzyms koronujący całość porządku;
poszczeglne części belkowania przedzielone zostały kimationem z astragalem; stosowano
go VI w.p.n.e. ( ok.560 r.p.n.e.). Najsłynniejszą budowlą, w ktrej zastosowano ten porządek była
świątynia Artemidy w Efezie oraz zabudowa Akropolu w Atenach Î Erechtejon i świątynia Ateny
Nike
Porządek koryncki Î
z profilowaną bazą , żłobkowanym, wysmukłym trzonem; głowica (kapitel)
w formie kosza okolonego dwoma rzędami liści akantu; pośrodku i na narożach znajdują się pędy,
ktre zwijają się pod profilowaną płytą abakusa w woluty; powyżej belkowanie z trjczłonowym
architrawem, fryzem (płaskorzeźbionym); gzymsem w formie ząbkowania kryjącego pierwotnie
czoła belek, rynną z odpływem wody ozdobioną antefiksami; pojawił się w V w.p.n.e. (ok.425
r.p.n.e.) początkowo we wnętrzu świątyni (najstarszy przykład to
świątynia Apolla w Bassaj
); w
okresie hellenistycznym stosowany na zewnątrz budowli.
Porządek toskański Î
rzymska odmiana porządku doryckiego; kolumna bardziej uwysmuklona
została umieszczona na bazie składającej się z cokołu (plinty) i wałka (torus); trzon jest gładki,
z pierścieniem w grnej partii, z echinusem ozdobionym jajownikiem i profilowanym abakusem; na
belkowanie składa się niższy architraw, fryz tryglifowo-metopowy z tryglifami narożnymi na osi
kolumny i dekoracją na polach metop w formie rżnych emblematw, rozet i bukranionw;
z gzymsem i rynną.
Porządek kompozytowy Î
rzymski, łączący cechy porządku jońskiego i korynckiego; kolumna
ustawiona na plincie i profilowanej bazie; ze żłobkowanym trzonem (często dolna część do 1/3
wysokości ozdobiona wewnątrz żłobkw laskami), gładkim lub płaskorzeźbionym; kapitel w
formie korynckiego kosza z dwoma rzędami liści akantu i czterema parami wolut jońskich oraz
często z astragalem i jajownikiem pod echinusem; na belkowanie składał się architraw z fasciae,
płasorzeźbiony fryz, profilowany dekoracyjnie ozdobiony gzyms, podtrzymywany przez konsole
wolutowe, z kasetonami w spodniej części gzymsu. Stosowany w rzymskich Łukach Tytusa,
Septymiusza Sewera i Konstantyna.
Akroterion -
architektoniczny element dekoracyjny wieńczący wierzchołek lub/i narożniki
frontonu budowli w formie m.in. palmety, ozdobnych liści akantu, przedstawień figuralnych;
charakterystyczny dla budowli antycznych.
Antefiks Î
element architektoniczny wykonany z kamienia lub terakoty w formie dekoracyjnej
płyty zasłaniającej pokrycie dachu, znajdujący się na gzymsie bocznych ścian budowli.
Astragal Î
ozdobny profil z perełkowaniem umieszczany między trzonem, a głowicą kolumny;
ornament o formie ciągłej składający się z płwypukłych perełek przedzielonych najczęściej
dwoma pałeczkami.
Baza -
podstawa kolumny składająca się z części wypukłej -
torusa
i części wklęsłej -
trochilusa.
Entazis -
lekkie wybrzuszenie trzonu kolumny w ok. 1/3 lub 2/3 jej wysokości, wynikające z jej
zwężenia. Znaczne w przypadku kolumny doryckiej, nieznaczne w kolumnach jońskich i
korynckich.
Fasciae Î
lekko wysunięta pozioma listwa architrawu w porządku jońskim i korynckim.
Kimation
- ornament ciągły, pasowy składający się ze stylizowanych liści; kimation dorycki -
często malowany na elemencie profilowanym w formie podciętego wałka połączonego z leżącym
pod nim krajnikiem o wklęsłym profilu, z liściami w układzie jeden liść wałka przykrywa dwa
liście krajnika; stosowany w podziałach między poszczeglnymi częściami belkowania.
Kimation joński (jajownik, wole oczy)
Î o profilu wypukłym składający się z form owalnych i
lancetowatych.
Kimation lesbijski Î
o profilu wklęsło-wypukłym
składający się z ułożonych naprzemiennie
listkw sercowatych z lancetowatymi.
Krepidoma Î
naziemna część podstawy świątyni antycznej, najczęściej trzystopniowa.
Metopa Î
kwadratowa lub prostokątna płyta umieszczana między tryglifami na fryzie belkowania
doryckiego (wywodząca się z architektury drewnianej płyta np. terakotowa wypełniająca przestrzeń
między zakończeniami belek stropowych) najczęściej z dekoracją reliefową.
Mutulae Î
płytki podwieszone pod gzymsem
w porządku doryckim.
Naos (cella) -
głwna część świątyni, miejsce, gdzie znajdował się posąg bstwa; mogła być
podzielona kolumnami na nawy.
Opistodomos Î
pomieszczenie znajdujące się w tylnej części świątyni (naosu), oddzielone od
niego murem, otwarte od strony fasady tylnej.
Pronaos ( przedsionek)
Î otwarte pomieszczenie prowadzące do naosu (celli) świątyni.
Regula (regulae) Î
listwa w formie wąskiej płytki z sześcioma łezkami (guttae) umieszczana pod
tenią.
Stereobat Î
fundament i cokł będące stopniami świątyni.
Stylobat -
grny stopień krepidomy.
Tenia -
wąska listwa oddzielająca architraw od fryzu w porządku doryckim.
Tryglif Î
prostokątna płyta z trzema, ostrymi nacięciami (wywodząca się z architektury drewnianej
jako zakończenie drewnianej belki stropowej), w architekturze kamiennej umieszczana między
metopami i na narożach fryzu, w belkowaniu doryckim pod tenią każdego tryglifu regula z
sześcioma łezkami; umieszczanie tryglifu w porządku doryckim określała
tzw. zasada tryglifu Î
umieszczano je na narożnikach, osi każdej kolumny (tylko nie na narożnych) i na osi
interkolumnium.
[ Pobierz całość w formacie PDF ]

zanotowane.pl

doc.pisz.pl

pdf.pisz.pl

chiara76.opx.pl